Orman kadar tekinsizdir ömür da. Hele gün karardığında hiç kimse adımını atmak istemez oraya. Zihinlerin karanlığı ormanınkinden de tehlikelidir. 1692 yılında Salem Köyünde olanları seyretmek umut mu, çaresizlik mi armağan edecek? Bu hafta kararı seyircisine bırakan Cadı Kazanı oyununa davetlisiniz.
Oyunumuzun başlamasına on dakika var.
Öncesinde bilgi sahibi olduğumda seyrettiğim ya da dinlediğim her şeyin keyfi artıyor. Ayrıntıları yakalamak sanattan aldığım hazzı arttırıyor. Biraz da bu sebeple okurlarla tiyatro oyunlarını ayrıntılı paylaşmayı seviyorum. Cadı Kazanı, Amerikan gerçekçi tiyatro oyun müellifi Arthur Miller’e ilişkin. Yapıtın yazıldığı 1952 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) ‘kızıl panik’ butonuna basılmış ve aydınların, sanatkarların, siyasetçilerin de içinde olduğu halkın bir kısmı fişlenmiştir (avlanmıştır). Sorgulanan herkes komşusunu, dostunu sistemden ziyanlı çıkmamak ismine iftiralarla suçlamış ya da ihbar etmiştir. Bu avın manası her çağda öteki bir isme bürünse de misal süreçleri ziyadesiyle yaşayan bir ülkenin vatandaşları olarak aslında bu öyküleri ezbere biliyoruz. Arthur Miller 17 yy.’da Salem’de yaşanan olaylardan hareketle kendi gündeminin ismini hiç geçirmeden Cadı Kazanı oyununu yazmıştır. Meğer çok uygun bilinir ki kendisi de o devirde yakın arkadaşı olan sinemacı Elia Kazan tarafından ihbar edilerek kara listeye alınmış ve birçok yaptırıma tabi tutulmuştur. McCartneycilik olarak isimlendirilen bu devri okumayı ya da hatırlamayı size bırakıyorum.
Oyunumuzun başlamasına beş dakika var.
Oyunda konusu edilen Salem köyünün inanışı Püritenliktir ve son derece kısıtlayıcı bir toplulukta yaşamayı gerektiren kuralları sahip protestan öğretisidir. İngiltere’de gördükleri baskı nedeniyle ibadet etmeleri ve yaşamaları güçleşince ABD’ye mecburî göç etmişler ve Massachusetts’de kendilerine yeni bir hayat kurmuşlardır. Kısa müddette ABD’de güçlenmişlerdir. Ve akabinde bu topluluk çok bildik bir ezen/ezilen döngüsünü yaratmayı başarmıştır. Bu istikametiyle de bize tekrar tanıdık gelen mağdurun zalime dönüşme öyküsünü hatırlatır. Bayana kıymet vermeyen, onu yalnızca iş gücü ve doğurganlığıyla tanımlayan, dünyevi zevklerden uzaklaşmış, en büyük ibadeti çalışmak olan ve kilisenin/dinin kuralları ile düzenlenmiş hayatları vardır. Doktirinlerinde der ki; ‘‘Devlet ve dini otorite neredeyse ayrılmaz bir bütündür ve lokal otoriteyi sorgulayan bireyler ilahi otoriteyi sorgulamakla suçlanırlar.’’ Oyunun ana çatışması bireyle toplum ortasındaki ahlaki bedellere dayanır. Yan çatışmalarıysa bilgi/cehalet, yalan/gerçek, sadakat/ihanet, esaret/özgürlük üzere çok temel problemlerdir. Oyunda, cadılık ve büyücülükten gelen metafizik süreç, dini, siyasi ve ruhsal baskılara karşı bireyin vermek zorunda olduğu çaba çok katmanlıdır ve üniversal bir sıkıntıya işaret eder. Baskı yalnızca toplumsal olarak sınıflandırılamaz, kişinin kendisi de bu baskının üreticisi ve mağduru olabilir.
Oyunumuz başlamak üzere.
Tiyatro salonuna girdiğinizde direktör kurduğu dünyayı büyülü perdesini kullanmadan apaçık sunuyor seyircisine. Köyü ormanın kıyısı yerine içine kurması onun incelikli bir tercihi. Yaşadığımız dünyanın gereğince huzursuz edici olduğunu söylüyor seyircisine. Gece yarısı köyün genç kızları ormanda Püritenlik öğretisinin dışına çıkar ve dünyaya ait zevkler alırlar, dans eder, soyunur, müzikler söylerler, tahminen biraz da büyü yaparlar. Bir çeşit erginlenme merasimidir. Olanları köyün rahibi Parris görür, babasından korkan küçük Betty hastalanır, bunun büyücülük ya da cadılıktan kaynaklanma ihtimali Salem Köyünde önemli bir panik yaratır. Betty’nin rahibin kızı, Abigale’in de yeğeni olması işin vahametini daha da arttırır. Süratle yargılamalar başlar ve cezadan korkan genç kızlar evvel etraflarında zayıf gördükleri insanları suçlarken sonra intikam almak için iftira ve itiraflarda bulunmaya başlarlar. Birinci suçlanan köyün ötekisi, köle Tituba’dır. Dini otoriteyle bir arada çalışan yargı gerçekler ortaya çıkıp haksız yere insanların vefatına sebep olduklarını anladıklarındaysa geri adım atamazlar zira otoritelerinin sarsılması en büyük endişeleridir.
Ayrıca aşk ve intikam da vardır işin içinde. Genç Abigale ile John Proctor ortasında yaşanmış olan yasak ilgi. Abigale kadınlığa geçişteki dileklerini, John Proctor’dan karşılık göremediğinde karısı Elizabeth’i cadılıkla suçlayarak intikama dönüştürür. Köyün en günahsızı kabul edilen yaşlı Rebecca oyun boyunca varlığı huzur veren bir bayandır, bilgedir. Onun hakkında cadılık suçlaması, akabinde gelen idam kararı vicdanları çok rahatsız eder. Kocasını korumak için hayatında tahminen de birinci sefer palavra söyleyen Elizabeth yeterli niyetiyle kocasını vefata daha da yakınlaştırır. Vakit ilerledikçe köyde kaos başlar. Ekilemeyen tarlalar, başı boş gezen hayvan sürüleri, sahipsiz çocuklar… Sesler yükselmeye başlar; ‘bu sorgulamalarda ve cezalarda bir sorun vardır.’ Karakterlerin hepsi kusurları olan gündelik ömürden insanlardır. Elizabeth Proctor yeterli bir eş olamadığını sona yaklaşırken itiraf ederken, Rahip John Hale insanların değişebileceğine kanaat getirir, John Proctor işlediği günahın cezasını çekmek ister.
Oyunda can alıcı bir köy daha var ki o Andover Köyüdür. Oyun boyunca hiç görünmez ve ismi oyunun sonuna yaklaşırken geçer. Oradan haberler gelir; cadılık telaffuzlarının kocaman bir palavra olduğu anlaşılmıştır. Ve yargılamalar durmuş, cezalar bitmiştir. Zira halk ve yargıçlar bu mevzuda yanlışlarını anlamış ve gerçeğin peşine düşmüşlerdir. Bizlerin de umudu daima öteki köyün varlığı değil mi? O köye ulaşmak için umutlarımızın yeşerdiği günlerden geçtiğimizi aklımızdan çıkartmadan devam ediyorum. Devlet ve dini otoritenin yargılama yaptığı bu nizam otoritenin sahibi olanları da feci halde sıkıştırır. Çıkış için yine bir ‘itirafa’ gereksinim duyarlar. Bakalım bu itiraf gelecek, bu kaostan kendilerini sıyırabilecekler midir? Her şeyin bir yerlerinden çok tanıdık geliyor olması muharririn ustalığı kadar, dünyanın da değişmeyen lanetidir maalesef.
Sinema sinemasına de mevzu olan Cadı Kazanı oyunu farklı sahnelerde çok kere sahnelenmiş olsa da kurumsal bir yapısı olan İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kent Tiyatroları’nın repertuvarına bu dönem birinci kere girdi. Bu devir için çok değerli bir seçim olan oyunu en güzel biçimde pahalandıran direktör Yiğit Sertdemir bütünlüklü bir yapı ile seyircisini koltuklarında 150 dakika boyunca rahatsız etmeyi başarıyor. Oyunun tüm ögeleri çok titizlikle çalışılmış. Kostüm dizaynında Nihal Kaplangı devri yansıtan giysiler, yüklü kullandığı pastel tonlarla atmosferdeki iç meşakkatini destekliyor. Oyunun ritmini hiç kesintiye uğratmayan yer kurulumları ile sahne tertibi epeyce başarılı. Dekor dizaynında Metin Deniz, ışık dizaynında Kerem Yiğitcan epeyce pratik tahliller ile oyuncular için rahat hareket alanı sunuyor. Koreografide Senem Oluz’un imzası var. Berfu Aydoğan, Berna Adıgüzel ve Burak Davutoğlu üç ana karaktere hayat verirken kalabalık takımı ile başarılı bu ansambl tek kişilik oyunlardan boğulan seyirciye doyum yaşatıyor. Cadı Kazanı oyununu bizlerle bu kalitede buluşturan tüm takıma sonsuz teşekkürler. Sona yaklaşırken direktör Sertdemir’in satırlarını paylaşmak isterim ‘‘… Biz çocuklarımıza daima geçmiş acılarımızı dindirecek ninniler söyleriz. Ne ki bu ninniler yeni acıların önüne geçmeye yetmez. Tahminen de gereken… Oyun 1692 yılında, Salem’de geçmektedir. Bir ağacın ortalama ömrü 400-500 yıldır. Demek ki Salem’deki ağaçlar hala ayaktadır. Hayat… Tanrı’nın en büyük lütfudur bize…”
Davetli olduğunuz sahnede kurulan bu dünyaya inanın. Zira anlatılanlar yaşandı. Çok sayıda bayan cadılık suçlamaları ile 17 yy.’da da yakılarak ya da idam edilerek öldürüldü. Onların yanında yer alan erkekler de misal cezalara çarptırıldı. Mevzuyu yüz yıllardır bitmeyen bayan şiddeti olarak da görebilirsiniz, cehalet karşında yenilmenin korkutuculuğu olarak da. Seküler hayatın bize sunduğu özgürlükler yadsınamaz. Adaletsiz yargılanmalarla, delillerin gerçekleri içermediği ya da görmezden gelindiği, zımnî şahitlerle, kimi vakit iftiralarla yiten hayatları unutmayalım. Cadı avları daima yapılıyor ve güçlenen güçsüz duruma düşürdüklerini yok etmek istiyor. Radikal inanışlar toplumları tehdit etmeye devam ediyor. Cadı Kazanı daha fazla kaynasın istemiyorsak ufukta Andover Köyü olduğunu hatırlayıp artık o köy biz olalım.